Čoahkkáigeassu
Dán čáziiddikšunplánii leat čohkkejuvvon dieđut čáziid dilis ja čáziiddikšunáigodahkii 2022-2027 dárbbašlaš doaibmabijut čáziid dili buorideapmin ja bajásdoallamin Duortnosjoga čáziiddikšunguovllus. Plána gokčá Suopmelaš-ruoŧŧelaš čáziiddikšunguovllu Suoma beale guovllu. Doaibmabijuin geahpedat liiggás šaddama ja čáhcebirrasii váralaš ja vahátlaš ávdnasiid dihttoma sihke čázádagaid ráhkadusas ja hydrologiijas dáhpáhuvvan nuppástusaid váikkuhusaid.
Čázádatguovllu čáziid dillái leat váikkuhan nu bieđggus- ja čuokkesnoađuheapmi go maiddái eana- ja čáhcebirrasa hábmen. Čázádagaid rievdadan dahkkit leat eanaš čázádatguovllu máttaoasis. Eanemus čázádagaid dili leat rievdadan ádjagiid roggamat, vuovde- ja jeaggeádjagiid ráhkadeamit. Tengeliöjoga čázádagas čázádagaid mudden ráhkadeapmi leat nuppástuhttán čáziid dili. Guovllu olbmo doaimma bokte sisčáziide boahtán biebmonoađuheamis fuomášahtti oassi boahtá bieđggusnoađuheapmin eana- ja vuovdedoalu sihke bieđggusássamis. Čuokkeslágan biebmonoađuheapmi boahtá eanaš industriijas ja servodagaid duolvačáziin. Industriija ja čoahkkebáikkiid duolvačáziid buhtisteapmái leat bidjan deattu maŋimuš jahkelogiin garrasit ja čuokkesnoađuheapmi ii leat dál šat nu stuorra čáhceguovllu váttisvuohta.
Oasis vuođđočáhceguovlluide noađuhan doaibma, dego billašuvvan eanaguovllut, eanaávdnasiid váldin, ássan, industriijadoaibma, boaldinávdnasiid ja kemikálaid vurken, johtalus ja fievrredeamit sáhttet dahkat áitaga vuođđočáziid buorre šládjii.
Čáziiddikšunguovllu čázádagat golget Mearrabahtii, mii lea noađuheapmái hearkkes mearasáivaguovlu. Eanaš oassi dan biebmo- ja giddesávnnasnoađuheamis boahtá johkačáziid mielde, nuba noađuheami geahpedeapmi golganguovlluin buorida maiddái riddočáziid dili. Riddočáziide boahtá maiddái njuolggo noađuheapmi industriijalágádusain ja servodagaid duolvačáhcebuhtistanlágádusain. Riddočáziid dili buorideapmi laktása mearadikšuma plánemii.
Duortnosjohka lea Nuortameara deháleamos luossa lassánanjohka ja máŋggat Duortnosjoga oalgejogain dehálaš áitatvuloš guvžžá lassánanguovllut. Tengeliöjoga čázádagas lea dárbu oažžut easttahis johtima bajábeale johka- ja jávreguovlluid lassánan- ja eallinguovlluide.
Čáziiddikšunguovllu gieračáziid kemiijalaš dilli almmá bromejuvvon difelynaehtera leat árvvoštallan eanaš buorrin. Marrasjärvis ja riddočáziid vuskkonis leat mihtidan ealániidda meroštallan eallisilbba birasšládjanorbma manná badjel. Rittu lahkasiin leat suvrra sulfáhtaguovllut, maid galgá váldit vuhtii sierra doaimmain. Oppalaškártema bohtosiid vuođul doaibmabijuid sáhttá dárbbu mielde beavttálmahttit ja čuozihit.
Gieračáziid lassin čáziiddikšuma birii gullet 149 vuođđočáhceguovllu. Čáziiddikšunguovllus leat lassin oktiibuot 266 III luohká vuođđočáhceguovllu, maid heivvolašvuođa servodagaid čáhceskáhppomii eai leat vel čielggadan. III luohká guovlluid klassifiseremiid dárkkisteapmi joatkašuvvá Lappi guovllus ainjuo 2023 rádjai. Buot guovllu vuođđočáhceguovllut leat buori kemiijalaš ja mearálaš dilis. 3 vuođđočáhceguovllu leat nammaduvvon riskačuozáhahkan, main leat gávnnahan vahátávnnasdoaluid. Čieža vuođđočáhceguovllu leat nammaduvvon čielggadusčuozáhahkan, go dáid guovlluid vuođđočázi dilis ii leat dál doarvái diehtu. Vuođđočáziid dáfus deháleamos doaibman leat suodjalanguovlluid gárvvisteapmi, vuođđočázi dili čuovvun, billašuvvan eanaávdnasiid dutkan, biraslobiid beaivádeapmi, ođđa riskadoaimmaid stivren vuođđočáhceguovlluid olggobeallái, eanaávnnasváldinguovlluid ja billašuvvan eanaguovlluid ordnen, vuođđočáziid suddjen ja rávvema ja bearráigeahču beavttálmahttin. Vuođđočáziid buori dili bajásdoallan gáibida Duortnosjoga čáziiddikšunguovllus boahttevuođasge vuođđočáhceguovlluid suodjalandárbbu vuhtii váldima eanageavaheami plánemis ja riskkaid dagahan doaimmaid sajušteamis.
Čáziid buori dilis boahtá ávki nu ássiide go ealáhussii. Dábálaččat ovddasvástádus čáziidsuodjalandoaimmaid ruhtadeamis ja ollašuhttimis lea doaibmiin ja čáhceguovlluid eaiggádiin, muhto stivrenvugiid ovddidanovddasvástádus lea dábálaččat ministeriijain. Báikkálaš servošiid, ássiid ja bartaeaiggádiid ja čáhceguovlluid eaiggádiid mearkkašupmi lea lassánan garrasit sihke divvunfidnuid ruhtadeamis ja ollašuhttimis. Čáziiddikšunguovlluin leat goittotge olu čázádagat, maid ávkkástallan lea unnán, ja maid lagašguovlluin ii olus leat ássan. Dáid čáziid divvumiid galggašii boahttevuođas figgat ruhtadit oassin viidásut, golgan- ja čázádatguovlluid guovdu dahkkon fidnooppalašvuohtan.
Goalmmát plánajorrosis čáziiddikšunguovlluin leat guorahallan 169 jávrečohkiideami (506 km2), 103 johkačohkiideami (2 334 km) ja vihtta riddočáhcečohkiideami (107 km2). Doaimmaid meroštallan lea vuođđuduvvan gieračáziid dillái. Klassifiserema duogášdieđut ja klassifiserema dássi lea vurkejuvvon birashálddahusa čáhcečohkiideapmediehtovuogádahkii.
Duortnosjoga čázádatguovllu jávrriin 46 % leat earenoamáš ortnegis. Viidodagas oassi 32 %. Buori dilis leat measta seammá olu jávrrit, mat dahket 56 % jávrriid viidodagas. Duhtadahtti dillái klassifiserejuvvojedje oktiibuot 13 jávrri, mat dahket sulaid 12 % jávrriid viidodagas. Earenoamáš dilis árvvoštalle leat 14 jávrri, mat leat sulaid 5 % jávrriid viidodagas. Earenoamáš dillái klassifiserejuvvojedje sulaid 45 % johkačáziin ja 52 % jogaid guhkkodagas. Buori dillái klassifiserejuvvojedje 50 % jogaid lohkomearis ja 43 % guhkkodagas. Duhtadahtti jogat ledje guhtta dahjege 6 % johkačáziin. Dávisteaddji lohku jogaid guhkkodagas lei 5 %. .
Čáziiddikšunguovllu riddočázit klassifiserejuvvojedje duhtadahtti ekologalaš dillái. Dáidda rittu lagašguovllu čáhcečohkiidemiide čuohcá sihke johkačáziid ja guovllus lean industriija ja servodagaid duolvačáziid noađuheapmi. Garrasamosit noađuheami váikkuhus oidno Röyttä nuorttabealde lean guovllus
Riska dili hedjoneamis dikšunáigodagas hydrologalaš nuppástusaid biebmo- ja mohtenoađuheamis boahtán deaddagiid dáfus árvvoštalle leat 27 jávrris ja 27 jogas.
Čáziiddikšunplánas ovdan buktojuvvon doaibmabijuid oppalašgolut leat sulaid 16 miljon euro. Dás váile 10 miljon euro lea eará láhkaásaheami vuođul ollašuhttima vuollásaš ng. vuođđo- ja eará vuođđodoaimmat ja 5 miljon euro čáziiddikšuma dievasmahtti doaimmat. Doaimmaid ollašuhttima ovddidit leat evttohan láhkaásaheami, ekonomalaš, hálddahuslaš ja dieđu sisttisdoallan stivrenvugiid, maidda leat meroštallan ollašuhttinovddasvástádusat ja ovttasbargobealit.
Birasmihttomeriid fáhtema dáfus eanemus krihtalaččat leat čáziiddikšunguovllu bieđggusnoađuheami ja olbmodoaimmaid garrasit rievdadan čáhcečohkiideamit. Vai váilelogi jagi ollašuhttináigetávvaliin lea vejolaš fáhtet čáziid dilis oinnolaš nuppástusa, galgá ollašuhttimii bidjat deattu garrasit. Ollašuhttimis leat dáhpáhuvvan muhtun sektoriin fuopmášahttu ovdáneapmi vuosttas dikšunáigodaga áigge, ja fas muhtun sektoriid doaibmabijuid ollašuhttimis leamašan váilevuođat. Sivvan leamašan belohahkii stivrenvugiid bisttihisvuohta, muhto maiddái resurssaid váilevuohta.
Birasmihttomeriid eai jáhkkimis boađe fáhtet buot čáhcečohkiidemiin vel goalmmátge dikšunáigodaga áigge, muhto doaimmain sáhttá lihkká leat fuopmášahtti positiivva váikkuhus čáziid dillái. Dállodoalločázi váldimii ávkkástallon čázit, eallinbirrasiid ja šlájaid suodjaleapmái meroštallojuvvon guovllut ja EU-vuojadangáttit eai mielddisbuvtte čáziiddikšunguovllus buori dili mihttomearis spiehkasteami dárbbu.
